Historia Orli
Opracowanie: Zbigniew Moździerz, Konserwator Zabytków Architektury
Chałupa Macieja Jaciny (1864-1900)
W dotychczasowej literaturze brak jednoznacznych danych historycznych na temat budowy willi "Orla". Po raz pierwszy pogląd o rozbudowie wcześniejszej chałupy w późniejszą willę, wyrazili K. Flaga i H. Schoen w swojej dokumentacji opracowanej w czerwcu 1977 r. Marian Kornecki rozwinął tę sugestię we "Wstępnej opinii konserwatorskiej...":
Budynek w fazie I - w swej pierwotnej postaci był typową chałupą góralską, zrębową na podwalinie, bez mieszkalnego poddasza; posiadał układ dwutraktowy, symetryczny, z wejściem i sienią na osi. Nakrywał go dach dwuspadowy, zapewne przyczółkowy [półszczytowy - Z. M.].
Wejście od frontu osłonięte było najprawdopodobniej nie werandą, lecz gankiem wspartym na słupach dźwigających trójkątny szczycik i zadaszenie o poprzecznej kaleniczce. Stosownie do tradycji domów góralskich na Skalnym Podhalu, sień pomiędzy dwoma głównymi zrębowymi członami skrajnymi posiadała ściankę frontową wbudowaną między te człony; pośrodku niej znajdowało się główne wejście, pomieszczone w ozdobnym portalu [w ozdobnych, kołkowanych odrzwiach - Z. M.] oraz szczelinowe okienka po jego bokach, zapewniające doświetlenie wnętrza. Elementy tej ściany wraz z portalem i okienkami są do dziś w budynku zachowane, jednakże w trakcie przebudowy w fazie II zostały wmontowane i przeniesione na kondygnację poddasza, gdzie umieszczono je w wejściu na wybudowaną wówczas werandę. [...] Stwierdzić wreszcie należy, że owa pierwotna chałupa wybudowana została ok. r. 1880, co odpowiadałoby charakterowi obiektu i jego znanych analogii.
Podczas remontu i rozbudowy DW "Orla" na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX stulecia, okazało się, że także sosręby z pierwotnej chałupy zostały uratowane podczas rozbudowy. Zachowały się one pod pozornymi stropami rusztowymi, które wprowadzono w latach sześćdziesiątych XX w. Data na jednym z nich - "1864" - ostatecznie rozstrzyga czas powstania chałupy. Można zatem jednoznacznie stwierdzić, że pierwotnie na miejscu dzisiejszej willi "Orla" stała chałupa podhalańska wzniesiona w roku 1864, najprawdopodobniej tzw. "klasyczna", z izbą "czarną" i "białą" po obu stronach sieni. W tym czasie mogła ona być jednotraktowa, choć w 2. połowie XIX stulecia wznoszono także - specjalnie dla letników - chałupy letniskowe, dwutraktowe. Fakt istnienia w miejscu willi "Orla" wcześniejszej chałupy potwierdza także nr konskrypcyjny, który dla obu budynków był jednakowy - 344. W roku 1894, "Almanach Tatrzański" podał jako właściciela obiektu (wówczas Kościeliska 60) Macieja Jacinę, który jednak nie mógł być jej fundatorem, gdyż w czasie budowy miał ok. 10 lat.
Prawdopodobnie ją zatem odziedziczył lub otrzymał od rodziców. Fundatorem chałupy był prawdopodobnie ojciec Macieja - Sebastian Gąsienica Jacina Soboń (ur. ok. 1801). Maciej Gąsienica Jacina Soboniów ożenił się ok. 1875 r. z Teresą Gąsienicą Sierocką (ur. 4 XII 1859), z którą miał czworo dzieci: Ludwinę (ur. 1876), Annę (ur. ok. 1878), Jana (ur. 12 IV 1887) oraz Zofię. W latach dziewięćdziesiątych, a zapewne także osiemdziesiątych, wynajmował on izby w chałupie letnikom, o czym mogą świadczyć kolejne numery "Listy Gości w Zakopanem" z lat 1890, 1891 i 1892. Budynek otrzymała, zapewne jako wiano, najstarsza z córek - Ludwina, która 9 września 1896 roku poślubiła Wojciecha Krzeptowskiego Wojtusia. Od tej pory losy tego miejsca związane są z nazwiskiem Krzeptowskich.
Wojciech Krzeptowski Wojtuś (ur. 4 XII 1870) był synem Jędrzeja Krzeptowskiego Jędrusia (ur. 16 X 1821) i Zofii z domu Gąsienicy Staszeczek (ur. 17 XI 1838). Jego ojciec był najmłodszym bratem Jana Krzeptowskiego Sabały, legendarnego bajarza i myśliwego. Zapewne głównie ze względu na pamięć mitycznego stryja, do końca życia dbał o utrzymanie honorowej tradycji rodu Krzeptowskich, o czym będzie mowa później.
W roku 1891, w kolejnym, czwartym już wydaniu swojego Ilustrowanego przewodnika do Tatr, Pienin i Szczawnic, Walery Eljasz charakteryzując mieszkania dla letników, pisał:
... W ulicy Kościeliskiej, wiodącej ze środka wsi na zachód, wartość domów zmniejsza się w miarę oddalenia; toż samo dzieje się na Kasprusiej ulicy, prowadzącej na południe. W ulicy zwanej Krupówkami oddalanie od środka wsi nie wpływa na cenę mieszkań - ta zresztą część Zakopanego cieszy się dotąd niezasłużonem powodzeniem.
Willa "Orla" Wojciecha Krzeptowskiego (1900-1945)
Także ustalenie budowy willi "Orla" nastręczało badaczom nieco problemów. Budynek został pominięty zarówno w popularnym wydawnictwie pt. Zakopane. Przewodnik historyczny, jak i w naukowych publikacjach poświęconych stylowi zakopiańskiemu. Cytowany wcześniej Marian Kornecki pisał:
Faza określana jako II nastąpiła już w XX w. i przyniosła zasadnicze przekształcenie obiektu z przeznaczeniem na dom letniskowy, co wiąże się z ogromnym nasileniem turystyki, rekreacji i znaczenia kuracyjnego Podtatrza. Budynek przekształcony został po myśli i tendencji szermowanego wówczas "stylu zakopiańskiego", którego twórcą i głównym propagatorem był Stanisław Witkiewicz, malarz, pisarz i krytyk literacki [sztuki! - Z. M.]; po przybyciu do Zakopanego w r. 1888 [1886 - Z. M.] uległ on fascynacji drewnianym budownictwem podhalańskim, dopatrując się w nim rezerwatu form "dawnego stylu polskiego" i podejmując próbę kontynuacji jego motywów w architekturze współczesnej. [...] Najważniejszymi elementami kreacji "stylu zakopiańskiego" w budynku "Orla" były: dźwignięcie budynku na cokół kamienny, zmiana skali przez zagospodarowanie poddaszy, dodanie piętrowej werandy, wprowadzenie balkonów i szermowanie stylizowanym "góralskim" zdobnictwem (przedpiersia balkonów, motywy promieniste w dekoracji szczytów [motyw zachodzącego słońca, tzw. słonecko - Z. M.]. Prawdopodobnie z tej fazy pochodzi ozdobna belka stropowa [chodzi o sosrąb - Z. M.] wprawiona niezbyt szczęśliwie w strop werandy przyziemia, choć nie jest wykluczone, że była ona sosrębem jeszcze w chałupie, obecnie przerzeźbionym. Nazwa budynku: "willa Orla" ma swą genezę w ówczesnych tendencjach "patriotyczno-tatrzańskich" i znajduje odpowiednik w dekoracji owej belki.
Informacje o domniemanym okresie budowy willi oraz uwagi na temat nazwy znajdujemy w artykule Henryka Josta i Zbigniewa Moździerza zatytułowanym Wizerunek "Orła Białego" w dekoracji domów zakopiańskich. Czytamy w nim:
Około 1908 roku wybudowano willę "Orla" przy ul. Kościeliskiej. W jej przypadku motyw orła wykorzystano nie tylko w dekoracji budynku, ale był on wyrzeźbiony także na bramce wejściowej do ogrodu.
Data budowy willi - podobnie jak chałupy - zachowała się na kolejnym sosrębie, który przetrwał pod pozornymi stropami rusztowymi. Obecnie fragment tego sosrębu eksponowany jest przy recepcji i widnieje na nim data "1900". Jest to oczywiście data wstawienia sosrębu i jak wskazuje praktyka, ukończenie budowy musiało mieć miejsce rok później, a więc w 1901 r. Okazuje się też, że pierwotna nazwa willi to nie "Orla". W kalendarzyku tatrzańskim "Zakopane i Tatry" z 1902 r. pod adresem "ul. Kościeliska 58" figuruje willa "Pod lelują". Ale już rok później, pod tym samym adresem figuruje willa "Orla".
Wygląd budynku zaraz po wzniesieniu, przedstawia fotografia zachowana w zbiorach archiwalnych Muzeum Tatrzańskiego. Przedstawia ona budynek w stylu zakopiańskim, wzniesiony prawdopodobnie na rzucie węgielnicy (litera "L"), parterowy, częściowo podpiwniczony, z poddaszem mieszkalnym. Posadowienie na podmurówce z "dzikiego kamienia", lekko zeszkarpowanej, ściany konstrukcji zrębowej szalowane poziomymi deskami, dach gontowy, półszczytowy z licznymi otwarciami - tzw. wyględem (otwarcie "pulpitowe") oraz kilkoma dymnikami (otwarcie "kapliczkowe"). Od frontu piętrowa weranda, zlokalizowana niesymetrycznie, dołem przeszklona, górą otwarta. Szczyty dachowe zdobione słoneckami i pazdurami, słonecka także po bokach wyględu. Parapet wyględu oraz balkonu na werandzie zdobione przeźroczami zaczerpniętymi z łyżników. Okna podwójne typu polskiego, w szczytach zwieńczone półkolistymi kwaterami. Z tyłu widnieje jeszcze jeden budynek, rodzaj budynku mieszkalno-gospodarczego, wykonany z tzw. "trzeciaków", przekryty dachem półszczytowym krytym dachówką ceramiczną, o czym świadczą gąsiory na zetknięciu połaci dachowej z przyczółkiem szczytu.
Na bramie zawieszona jest tabliczka z czytelnym napisem "Zakład naukowy żeński", a na odwrocie fotografii informacja:
"Orla" (ul. Kościeliska), willa drewniana, własność Krzeptowskiego Wojciech, obecnie kasy im. Mianowskiego - na schodach Krzeptowski z rodziną.
Powstaje pytanie, kiedy w willi "Orla" znalazł się ów "Zakład naukowy żeński"? Z pomocą przychodzi znowu kalendarzyk tatrzański. W wydaniu z 1904 roku, w zestawieniu szkół, znajdujemy "Zakład dla panien kończących edukację M. Sokołowskiej i H. Szumówny", ul. Kościeliska 58. W innym miejscu, pod tym samym adresem figuruje willa "Orla".
Renata Dutkowa pisała na temat początków prywatnych zakładów edukacyjnych w Zakopanem:
... Nie znana nikomu góralska wioska przeobraziła się w miejscowość ogólnopolską; bardziej przedsiębiorczy nauczyciele dostrzegali jej potrzeby oświatowe, konieczność kształcenia napływowej młodzieży. Dziewiczy teren, nie obarczony żadnymi tradycjami szkolnictwa średniego, specyficzne środowisko skłaniały do inicjatyw ambitnych, nowatorskich, mających znęcić rodziców do powstających prywatnie zakładów nauczania. Anonsy prasowe zapraszały do prywatnych pensjonatów z warunkami higienicznymi, odpowiednimi dla chorej młodzieży, gdzie można połączyć kurację z przygotowaniem do egzaminów w szkołach rosyjskich lub austriackich, znaleźć możliwość konwersacji w językach angielskim, francuskim i niemieckim i możliwość gry na fortepianie lub skrzypcach. Poziom tych zakładów uwierzytelnić miały powoływania się na wzory angielskie, szwajcarskie, niemieckie.
Przykładem takiego pensjonatu był założony w 1898 r. Zakład Wychowawczy i Naukowy dla Młodzieży Męskiej Ludwika Szwejgera w willi "Dora" przy ul. Chałubińskiego. Za bardzo wygórowaną cenę oferował Szwejger przypadkowo dobrany zespół nauczycielski, z widoczną przesadą zapominający o nauczaniu, a preferujący wychowanie fizyczne, zatem przechadzki i zabawy. [...] Wyższy zapewne poziom prezentowały inne, równie drogie pensje prywatne: koedukacyjny Zakład Wychowawczo-Naukowy Julii Benoni Dobrowolskiej (1902), głoszącej hasła wychowania w tradycjach narodowych z zastosowaniem pedagogiki angielskiej w zakresie wychowania fizycznego, a skandynawskiej [...] w kształceniu intelektualnym; zakład Stefanii Okołowiczówny, zwolenniczki wychowania estetycznego; Zakład Naukowy dla Panienek socjalistki Wandy Stegmanowej (1897) oraz Zakład Naukowy dla Panien Kończących Edukację Marii Sokołowskiej i Heleny Szumanówny (1902). Wszystkie te zakłady upadły szybko z powodu trudności finansowych.
Tak więc można przyjąć, że "Zakład naukowy żeński" istniał w "Orlej" od samego początku, zaraz po ukończeniu budowy. Pozostaje pytanie, kiedy "Orla" stała się własnością Kasy im. Mianowskiego. Czy informacja dotyczy czasu prowadzenia tam prywatnej szkoły, czy też późniejszego okresu. Wiadomo np., że własność Kasy stanowiła w latach trzydziestych willa "Zofiówka", jedna ze sztandarowych realizacji twórcy stylu zakopiańskiego, Stanisława Witkiewicza. Trudno to dzisiaj rozstrzygnąć, bowiem nie wiadomo w jakim okresie powstała notatka na odwrocie fotografii.
Po likwidacji szkoły willa funkcjonował jako pensjonat. W popularnych publikacjach dotyczących Zakopanego Lidii Długołęckiej i Macieja Pinkwarta zawarta jest informacja, że Wojciech Krzeptowski "w swej willi "Orla" przy ul. Kościeliskiej prowadził przez wiele lat skład materiałów budowlanych". Z informacji zawartych w ówczesnych periodykach należy przyjąć, że mieściła się tu siedziba przedstawicielstwa fabryki L. Hatscheka w Vöcklabruck. M.in. informowała o tym reklama zamieszczona w informatorze "Zakopane" z 1907 r.:
Krycia domów najtrwalsze i najlżejsze patentowanym łupkiem asbesto-cementowym "Eternit" fabryki L. Hatschek w Vöcklabruck. Zastępstwo: W. Krzeptowski, Zakopane willa "Orla". Próbki i cenniki na żądanie bezpłatnie.
Reklamy tego typu powtarzały się także w latach późniejszych. W informatorze "Zakopane" z roku 1912 czytamy:
"Eternit" uznany za najlepszy i najtrwalszy materyał [!] ogniotrwały do krycia dachów. Płyty eternitowe (asbesto-cementowe) do ochrony ścian drewnianych za piecami, do nabycia na składzie w miejscu. Zastępstwo Wojciech Krzeptowski w Zakopanem.
Z kolei, na początku roku 1913 "Gazeta Podhalańska" zamieściła następujący, obszerny anons, świadczący o dalszym kontynuowaniu przedsięwzięcia:
Doskonałe, a więc tanie pokrycia dachów ogniotrwałych, lekkie, trwałe, mające piękny wygląd i nie wymagające reperacyj wykonuje się PATENT łupkiem asbestowym [!] "Eternit". Odporny na wiatry i zmiany powietrza. BACZNOŚĆ! Prawdziwy łupek oznaczony na każdej płycie napisem "Eternit". Zastępstwo i składy: Wojciech Krzeptowski - Zakopane willa "Orla"; Michał Skalski - Nowy Targ, ulica Długa. Cenniki i kosztorysy na żądanie bezpłatnie. Poleca się Płyty asbestowe, ogniotrwałe 100/100, 120/250 cm, dla ochrony ścian drewnianych koło pieców i palenisk, tudzież rurki drenowe dla osuszania gruntów.
W tym czasie willa funkcjonowała jako pensjonat. W roku 1912, w cytowanym wcześniej informatorze "Zakopane", ukazała się następująca reklama Stanisławy Węclewskiej:
"Orla", pensyonat Stanisławy Węclewskiej (przeniesiony z willi "Warta"). Położenie piękne wśród ogrodu z widokiem na góry. Kuchnia smaczna.
W tym samym wydawnictwie, na jednej z ostatnich stron, zamieszczone zostało ogłoszenie Wojciecha Krzeptowskiego:
Zakopane ulica Kościeliska nr 58. Willa "Orla" do wynajęcia na zimę w całości lub pokoi 5, 3, 1, z kuchnią. Pokoje słoneczne, zaopatrzone Na Zimę, werandy oszklone, korytarze ogrzewane, kanalizacya, wodociąg, wozownia.
Właściciel: Wojciech Krzeptowskich.
Wojciech Krzeptowski, który pełnił funkcję sekretarza gminy do 1913 roku, był w tym czasie niezwykle aktywnym działaczem społecznym:
Działalność społeczną rozpoczął w Stowarzyszeniu Rzemieślników "Gwiazda", będąc wówczas właścicielem składu materiałów budowlanych, mieszczącego się w jego willi "Orla" przy ul. Kościeliskiej. W 1904 r. brał udział w zebraniu założycielskim Związku Górali i wszedł do jego pierwszego zarządu, początkowo jako sekretarz. [...] Po założeniu Kółka Rolniczego w 1905 r. został w nim najpierw kierownikiem handlowym, a od 1910 r. - dyrektorem.
Brał także udział w pierwszych próbach utworzenia w Zakopanem gimnazjum realnego w 1903 r., które powstało ostatecznie w r. 1911. Współdziałał przy tworzeniu Towarzystwa. Pomocy Przemysłowej w 1905 i w organizowanej przez to Towarzystwo wystawie przemysłowej w Kuźnicach. Wchodził ponadto w skład Rady Gminnej i Powiatowej.
Okres międzywojenny, to kontynuacja tradycji sprzed I wojny światowej, choć prawdopodobnie w 1924 r. przeniesiono skład eternitu na przeciwko, pod nr 67, o czym świadczy poniższa reklama zamieszczona w "Głosie Zakopiańskim":
"Eternit", dachówka asbesto-cementowa, lekka, najlepsza, najtrwalsza. Zastępstwo i skład W. Krzeptowski, ul. Kościeliska 67.
W tym czasie, "Orla" nadal była pensjonatem, zliczanym w latach dwudziestych - podobnie jak willa "Koliba" - do kategorii III. W latach dwudziestych i trzydziestych, w zestawieniach przybyłych do Zakopanego gości zamieszczanych na łamach "Głosu Zakopiańskiego" oraz "Zakopiańskiej Listy Gości...", wielokrotnie pojawiają się informacje o mieszkańcach pensjonatu, np.: Władysław Karpowicz z żoną (z Krakowa) - październik 1925, Bolesław Łażewski z żoną (z Turka) - październik 1925, Cielecki Janusz (z Warszawy) oraz Władysław Gruszczyński (z Warszawy) - styczeń 1926, J. Sobieski - sierpień 1930.
Wojciech Krzeptowski był już wówczas bardzo zasłużonym działaczem społecznym i szanowanym obywatelem Zakopanego:
... W 1926 r. został dyrektorem naczelnym Banku Podhalańskiego i funkcję tę piastował aż do śmierci. W 1928 r. był jednym z inicjatorów, a w latach trzydziestych - prezesem Towarzystwa Śpiewaczego "Echo Tatrzańskie".
Ponadto:
... W 1928 został prezesem Zw[iązku]. Górali i w latach trzydziestych doprowadził do budowy Domu Ludowego przy ul. Kościuszki, obok Banku Podh[alańskiego]. Ze względu na swe zasługi dla Podhala został mianowany członkiem hon[orowym]. Zw[iązku]. Górali. Był także członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego "Piast" i w jego zakop[iańskim]. zarz[ądzie]. Pełnił funkcję sekretarza.
Wojciech Krzeptowski nie angażował się w żadne walki frakcyjne. Całym sercem i umysłem angażował się swej pracy zawodowej. Jego pasją było zachowanie honorowej tradycji rodu Krzeptowskich, w związku z czym, w 130 rocznicę urodzin swego stryja - Jana Krzeptowskiego Sabały, zainicjował huczny zjazd rodu Krzeptowskich, który odbył się 31 lipca 1938 r. Wydarzenie to opisywała prasa regionalna - dwutygodnik "Zakopane" oraz tygodnik "Gazeta Podhala". Uroczystość rozpoczęła się mszą św. w starym kościele, gdzie zgromadziło się przeszło trzysta osób. Następnie zebrani udali się na stary cmentarz, gdzie dwóch wnuków Sabały złożyło wieniec na jego grobie.
Przemówienie wygłosił senior rodu, Wojciech Krzeptowski. Po modlitwie udano się pieszo, przy dźwiękach muzyki na Krzeptówki, gdzie pod starym jesionem odbyły się obrady rodowe. Podjęto szereg decyzji, m.in. wybrano stałą Radę Rodu z seniorem dyr. Wojciechem Krzeptowskim na czele oraz postanowiono poddać konserwacji dom, w którym urodził się Sabała. Być może część przyjezdnych gości zatrzymała się po uroczystościach w willi "Orla", jednak brak na ten temat informacji. Pięć miesięcy później, 13 grudnia 1938 r. Wojciech Krzeptowski zmarł nagle. Został pochowany na Starym Cmentarzu.
Dom Wypoczynkowy "Orla" (1945-1999)
Powojenne losy willi "Orla" związane są początkowo z Funduszem Wczasów Pracowniczych, a następnie Państwowego Zakładu Ubezpieczeń, kiedy pełniła ona funkcję domu wczasowego.
Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Wojewódzki Odział PZU w Nowym Sączu podjął działania mające na celu rozbudowę i modernizację budynku.
Wtedy to opracowano szereg dokumentacji konserwatorskich i technicznych obiektu. Były to m.in.: "Studium naukowo-badawcze na temat możliwości nietypowych rozwiązań konstrukcyjno-budowlanych przy rozbudowie i modernizacji zabytkowego budynku "Orla" w Zakopanem" - opracowane przez pracowników Politechniki Krakowskiej K. Flagę i H. Schoena, "Orzeczenie mykologiczno-budowlane" - opracowane przez autora niniejszej dokumentacji oraz "Wstępna opinia konserwatorska" - opracowana przez Mariana Korneckiego Sformułował on w swojej "Wstępnej opinii konserwatorskiej" następujące wnioski:
- Budynek "Orla" jest obiektem zabytkowym, wielokrotnie przekształconym, aktualnie funkcjonalnie niewydolnym, wymagający rewaloryzacji.
- Wartość zabytkowa obiektu zasadza się na:
a) reliktach starego domu góralskiego;
b) zachowanej w znacznej mierze postaci z okresu przebudowy na dom letniskowy w "stylu zakopiańskim";
c) istotnej wartości elementu zabytkowego zespołu urbanistycznego ulicy Kościeliskiej, objętego ochroną prawa. - Rewaloryzacja obiektu jest możliwa bez utraty istotnych, zachowanych jeszcze wartości zabytkowych, pod warunkami wyszczególnionymi w rozdz. 3 nin[niejszej]. opinii.
Owe warunki autor poprzedził najogólniejszymi postulatami konserwatorskimi, które:
- ... objąć winny następujące dążenia:
- a) maksymalnego "zrewaloryzowania" wartości zabytkowych i estetycznych budynku w trakcie jego remontu i adaptacji;
- b) utrzymania wartości elementu zabytkowego zespołu urbanistycznego.
co wymagać będzie nowego projektu aranżacji wnętrza o wartościach artystycznych i funkcjonalnych zarazem, wreszcie projektu uporządkowania otoczenia i zieleni...
WILLA "ORLA" - po 1999
W roku 1999 obiekt zmienił właściciela. Nowy właściciel zamierza przywrócić pensjonatowi "Orla" dawną świetność.
Mapy
- Plan Stacji Klimatycznej w Zakopanem, bez skali. [W:] "Almanach Tatrzański" [Lwów] 1894.
- Plan stacji klimatycznej w Zakopanem, skala 1:12500. Rys. J. Turek, 1897. Zbiory Archiwalne Muzeum Tatrzańskiego (dalej: MT-ZA), sygn. M 480-t.12.
- Mapa Zakopanego, skala 1:2880, tusz/pap. 1907, uzup. 1918. MT-ZA, sygn. M 518-t.19.
- Plan Zakopanego i okolicy, skala 1:7500, tusz, akw./pap. Rys. odręczny Tadeusz Zwoliński, 1908. MT-ZA, sygn. M 512-t.8.
- Plan Zakopanego, skala 1:11500. [W:] Krótki przewodnik po Zakopanem i okolicy. Kraków 1911.
- Miasto Uzdrowisko Zakopane, skala 1:2000, druk czarno-biały. Oprac. Franciszek Augustynek, 1934. MT-ZA, sygn. M 925-t.
Dokumentacje
- Flaga K. [doc. dr hab. inż.], Schoen H. [mgr inż.]: "Studium naukowo-badawcze na temat możliwości nietypowych rozwiązań konstrukcyjno-budowlanych przy rozbudowie i modernizacji zabytkowego budynku "Orla" w Zakopanem". Mps. Kraków, czerwiec 1977 [cytowane w opracowaniu Mariana Korneckiego].
- Moździerz Zbigniew: "Orzeczenie mykologiczno-budowlane dotyczące stanu zachowania DW "Orla", użytkowanego przez PZU oddz. w Nowym Sączu, Zakopane ul. Kościeliska 50". Mps. Kościelisko, czerwiec 1977.
- Kornecki Marian: "Wstępna opinia konserwatorska w sprawie zabytkowego budynku "Orla" w Zakopanem jego remontu i adaptacji". Kraków, lipiec 1977.
Dokumenty
- "Spis domów w Zakopanem oraz wykaz will, hoteli i pensjonatów według ulic i numerów orientacyjnych i konskrypcyjnych", mps. 1918. Archiwum Państwowe w Nowym Targu, sygn. Gm. Z/14.
- List Mariana Korneckiego do Tadeusza Szczepanka, mps. Kraków, 16 VIII 1977.
- Willa "Orla", Zakład Naukowy Żeński, widok od płd.-zach. Fot. ok. 1905. MT-ZA, sygn. VIP13/1159.
- Willa "Orla", widok od strony płd.-wsch. [W:] Zakopane. 1912, s. 67.
- DŁUGOŁĘCKA LIDIA PINKWART MACIEJ: Zakopane. Przewodnik historyczny. Wyd. 2. Warszawa 1994, s. 177-178.
- DŁUGOŁĘCKA-PINKWART LIDIA, PINKWART MACIEJ: Zakopane od A do Z. Warszawa 1994, s. 176.
- DUTKOWA RENATA: Edukacyjny róg obfitości. [W:] Zakopane - czterysta lat dziejów. Pod red. Renaty Dutkowej. Kraków 1991, t. 2. s. 539.
- ELJASZ WALERY: Illustrowany [!] przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Wyd. 4 przerobione i powiększone. Kraków 1891, s. 16.
- "Gazeta Podhalańska" R. 1: 1913, nr 1 (1 I), s. 9.
- "Głos Zakopiański" R. 1: 1923, nr 13 (8 XI), s. 3; R. 2: 1924, nr 40 i 41 (18 X), s. 10; R. 3: 1925, nr 40 (3 X), s. 3; R. 3: 1925, nr 41 (10 X), s. 4; R. 4: 1926, nr 1, s. 3.
- JOST HENRYK, MOŹDZIERZ ZBIGNIEW: Wizerunek "Orła Białego" w dekoracji domów zakopiańskich. "Rocznik Podhalański" T. 7: 1997, s. 236.
- KRZEPTOWSCY JASINEK MARIA I JÓZEF: Genealogia rodu Gąsieniców w Zakopanem. [Zakopane] 1997, s. 222, 224, 292, 310.
- ŁUKASZCZYK MARIA: Podhalański Bank Spółdzielczy w Zakopanem. "Rocznik Podhalański" T. 7: 1997, s. 157.
- "Lista Gości w Zakopanem" 1890, nr 1 (do 11 VI), nr 5 (10-11 VII), nr 9 (22-25 VII); 1891, nr 5 (9-16 VII), nr 8 (24-28 VII); 1892, nr 8 (22-26 VII).
- Spis domów na obszarze stacyi [!] klimatycznej w Zakopanem. "Almanach Tatrzański" [Rocznik tatrzaństwa 1894/95]. 1894, s. 3.
- "Zakopiańska Lista Gości i Wiadomości Codzienne" R. 1: 1930, nr 11 (18 VIII), s. 2.
- "Zakopane i Tatry. Kalendarzyk tatrzański" R. 2: 1902, s. 35; R. 3: 1903, s. 35; R. 4: 1904, s. 35, 56.
- "Zakopane" [Informator] 1907, s. 56; 1912, s. 66 i in.
- ZWOLIŃSCY TADEUSZ I STEFAN: Przewodnik po Zakopanem i Tatrach. Wyd. 2. Zakopane 1925, s. 30, 33.
“Miły Pobyt”
Bardzo dobry obiekt, czysty, miła obsługa. Pokoje dobrze wyposażone. Super śniadania. Obiekt położony blisko centrum. Dla dzieci przygotowany jest kącik zabaw bezpłatna wypożyczalnia sanek oraz biblioteka. Cena za nocleg do zaakceptowania.
Już trzy razy mieszkałem w Willi Orlej i na pewno jeszcze tam zawitam.
Nagyon jól éreztük magunkat. Nagyon kedves a személyzet, finom, bőséges, házias a reggeli. Családias villa, tiszta, jól felszereltek a szobák. Mindennel meg voltunk elégedve, és már nagyon várjuk, hogy visszamehessünk. Mindenki ajánlani tudjuk.:)